Inleiding
Het recht op betoging is een fundamenteel recht binnen de democratische rechtsstaat en is onder andere vastgelegd in artikel 9 van de Grondwet en artikel 11 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). Dit recht stelt burgers in staat om op vreedzame wijze hun mening te uiten en maatschappelijke verandering te bewerkstelligen. Echter, demonstraties bij abortusklinieken roepen juridische en maatschappelijke vraagstukken op. Vrouwen die zich in een kwetsbare positie bevinden, ervaren dergelijke demonstraties als hinderlijk of zelfs intimiderend, wat de toegang tot medische zorg kan belemmeren. Dit leidt tot een juridisch spanningsveld tussen het recht op betoging enerzijds en het recht op vrije en veilige toegang tot zorg anderzijds. De centrale vraag is in hoeverre demonstraties rondom abortusklinieken kunnen worden beperkt binnen de kaders van de nationale en internationale rechtsorde.
Het juridisch spanningsveld tussen grondrechten
De Wet afbreking zwangerschap (Wafz) reguleert het recht op abortus in Nederland. Tegelijkertijd voorziet het demonstratierecht in de mogelijkheid om meningsuiting publiekelijk te manifesteren. Deze rechten kunnen met elkaar in conflict komen wanneer demonstraties plaatsvinden in de directe omgeving van abortusklinieken. Dit is niet alleen een juridisch lastig conflict maar ook een moeilijke maatschappelijke discussie. Waarbij de demonstranten willen voorkomen dat er onnodig een leven wordt beëindigd, terwijl de vrouwen aan de andere kant het kindje wellicht geen reëel leven kunnen bieden.
Artikel 9 lid 1 van de Grondwet erkent het recht op vergadering en betoging als een klassiek vrijheidsrecht, waarbij de overheid in principe geen inbreuk mag maken, maar beperkingen onder bepaalde voorwaarden mogelijk zijn.
Lid 2 bepaalt dat dergelijke beperkingen door de formele wetgever of, indien wettelijk toegestaan, door lagere regelgevers kunnen worden opgelegd. Beperkingen door lagere wetgevers zijn mogelijk indien deze noodzakelijk zijn ter bescherming van de gezondheid, in het belang van het verkeer of ter bestrijding of voorkoming van wanordelijkheden. De vraag is of een bufferzone als juridisch instrument kan worden ingezet om de rechten van kliniekbezoeksters te beschermen, zonder dat dit leidt tot een disproportionele beperking van het demonstratierecht.
De juridische basis voor bufferzones
Een bufferzone is een afgebakend gebied rondom een abortuskliniek waar demonstraties worden beperkt of verboden. Meerdere gemeenten hebben dergelijke zones ingesteld om ongehinderde toegang tot klinieken te waarborgen. De juridische onderbouwing van deze zones varieert, wat resulteert in wisselende rechterlijke uitspraken.
Zo heeft de Rechtbank Midden-Nederland[1] geoordeeld dat de bufferzone in Utrecht onvoldoende was onderbouwd en daarom niet in stand kon blijven. Daarentegen werden vergelijkbare bufferzones in andere steden, zoals Groningen[2] en Roermond[3], door de rechter geaccepteerd. Deze tegenstrijdige jurisprudentie creëert juridische onzekerheid en benadrukt de noodzaak van een eenduidig wettelijk kader.
Het ontbreken van uniforme richtlijnen heeft geleid tot een situatie waarin burgemeesters uiteenlopende juridische grondslagen hanteren bij het instellen van bufferzones. Dit maakt het voor zowel demonstranten als kliniekbezoeksters onduidelijk welke rechten en beperkingen gelden in verschillende gemeenten. Hierdoor wordt niet alleen de rechtseenheid, maar ook de rechtszekerheid ondermijnd.
Europese en Nationale Rechtspraak
Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) heeft zich in diverse zaken uitgelaten over de verhouding tussen het demonstratierecht en andere fundamentele rechten. In Van den Dungen t. Nederland oordeelde het Hof dat een gebiedsverbod binnen een straal van 250 meter van een abortuskliniek gerechtvaardigd was, aangezien de beperking diende ter bescherming van de rechten van anderen en proportioneel was.[4]
Een andere relevante uitspraak is Annen t. Duitsland, waarin een demonstrant folders verspreidde met de namen van abortusartsen en hen vergeleek met oorlogsmisdadigers. Hoewel het Hof erkende dat dergelijke uitingen schokkend konden zijn, vielen ze binnen de bescherming van de vrijheid van meningsuiting. Echter, wanneer demonstraties leiden tot directe belemmering van de toegang tot abortuszorg, kan een beperking alsnog legitiem worden geacht.[5]
Op nationaal niveau blijkt dat rechters verschillend omgaan met bufferzones. In sommige zaken wordt geoordeeld dat demonstraties kunnen leiden tot wanordelijkheden of ontoelaatbare hinder, terwijl in andere gevallen wordt geconcludeerd dat de beperking van het demonstratierecht niet noodzakelijk is. Deze discrepantie benadrukt de behoefte aan een duidelijk juridisch kader dat uniformiteit in de rechtspraak waarborgt.[6]
De Visie van de Wetgever
Ten tijde van de invoering van de Wet afbreking zwangerschap in 1984 is geen expliciete aandacht besteed aan demonstraties rondom abortusklinieken. De wetgever achtte dit niet noodzakelijk, aangezien er voldoende zorgvuldigheid en waarborgen zijn genomen gedurende het gehele abortusproces. Sinds 2018 is het onderwerp echter steeds prominenter geworden in de parlementaire debatten.[7]
Kamerleden en ministers erkennen de problematiek rondom de intimidatie van kliniekbezoeksters, maar stellen tegelijkertijd dat gemeenten reeds over voldoende instrumenten beschikken om bufferzones in te stellen.[8] Dit botst met de wisselende rechterlijke uitspraken en de juridische onzekerheid die daaruit voortvloeit.
In latere debatten werd benadrukt dat vrouwen recht hebben op vrije en veilige toegang tot zorg, maar dit betekent niet dat demonstranten volledig geweerd mogen worden. Desondanks blijkt uit deze debatten dat er onvoldoende middelen zijn en dat de Kamerleden geen oplossing hebben.[9] Dit spanningsveld vraagt om een zorgvuldige juridische afweging en een duidelijke wettelijke basis voor bufferzones.
Conclusie en Aanbevelingen
De juridische analyse van demonstraties bij abortusklinieken laat zien dat een evenwicht moet worden gevonden tussen het recht op betoging en het recht op vrije en veilige toegang tot zorg. Hoewel het demonstratierecht een fundamenteel grondrecht is, kan het in specifieke gevallen worden beperkt indien dit noodzakelijk en proportioneel is.
Op basis van de huidige juridische situatie zijn de volgende aanbevelingen te formuleren:
- Wettelijke verankering van bufferzones: De wetgever dient een expliciete wettelijke basis te creëren voor bufferzones, zodat gemeenten niet afhankelijk zijn van wisselende rechterlijke interpretaties.
- Eenduidig gemeentebeleid: Gemeenten zouden uniforme criteria moeten hanteren bij het instellen van bufferzones, zodat er een consistente en juridisch houdbare aanpak ontstaat.
- Handhaving en toezicht: Een heldere handhavingsstrategie is noodzakelijk om ervoor te zorgen dat demonstranten zich aan de bufferzones houden, zonder onnodige escalatie.
- Alternatieve demonstratielocaties: Gemeenten kunnen specifieke demonstratiezones aanwijzen, waarbinnen demonstranten hun mening kunnen uiten zonder directe confrontatie met kliniek bezoeksters.
Door deze maatregelen te implementeren, kan Nederland een evenwichtige en juridisch onderbouwde balans vinden tussen het demonstratierecht en de bescherming van het recht op abortuszorg. De huidige juridische onzekerheid vereist een duidelijke koers van zowel de wetgever als de rechtspraak om rechtszekerheid voor alle betrokken partijen te waarborgen.
[1] Rb. Midden-Nederland 3 augustus 2022, ECLI:NL:RBMNE:2022:3095.
[2] Rb. Noord-Nederland 12 mei 2023, ECLI:NL:RBNNE:2023:1920.
[3] Rb. Limburg 5 maart 2019, ECLI:NL:RBLIM:2019:2138.
[4] ECRM 22 februari 1995, ECLI:CE:ECHR:1995:022DEC002283893 (Van den Dungen t. Nederland).
[5] ECRM 22 februari 1995, ECLI:CE:ECHR:1995:022DEC002283893 (Van den Dungen t. Nederland).
[6] Zie bv.: Rb. Noord-Holland 21 juli 2020, ECLI:RBNHO:2020:5579 & Rb. Noord-Holland 21 juli 2020, ECLI:RBNHO:2020:5579.
[7] Kamerstukken II 1978/79, 15 475, nr. 3.
[8] Aanhangsel Handelingen II 2018/19, nr. 1651, p. 3.
[9] Aanhangsel Handelingen II 2019/20, nr. 2754, p. 4.
